Агано голын сав газрын захиргаа /River office/

Агано голын сав газрын захиргаа

Миний бие багшийн хамт Японы Газар, Дэд бүтэц, Тээвэр ба Аялал жуулчлалын яамны Хокүрикү бүс нутгийн хөгжлийн газрын харъяа Агано голын сав газрын захиргааны үйл ажиллагаатай 2014 оны 12 сарын 09-нд танилцсан юм. Ингээд Агано голын сав газрын захиргааны үйл ажиллагааны талаар товч мэдээлэл хүргье.

Биднийг хүлээж авч уулзсан Инженерийн болон Харилцааны хэлтсийн ажилчид

Агано голын тухай

Агано гол нь Фүкүшима болон Гунма мужын  /аймаг/ нутаг дэвсгэрээс эх аван урсаж Нийгата мужаар дамжин Япон тэнгисруу цутгадаг, уртаараа Японы 10-р бичигддэг А ангилалын /Голуудын ач холбогдлоор ангилсан ангилал/ томоохон гол бөгөөд нутгийн иргэд “эрчим хүчний” гол хэмээн нэрлэдэг байна. Хамгийн тогтвортой ус судлалын харуул нь Маориши бөгөөд 1951 оноос 2002 оны хоорондох ажиглалтын мэдээнээс жилийн дундаж урсац нь харуул орчимд 451м3/с байдаг юм байна. Агано болон Шинано голын ойр очимд хамгийн анх 1645 онд гадарзүйн зураглал үйлдэж байсан байна.

Хөрсний нягтрал /Soil consolidation/

Бүлэг 10

Photo source: Adina soil consolidation analysis tool

Хөрсний нягтрал

10.1 Математик томъёолол

Хэрэв хөрсний ус болон хөрсийг бүрдүүлэгч нь үл шахагдах нөхцөлтэй гэж үзээд тэрхүү усаар ханасан хөрсөн дээр барилга барьж ачаалбал хөрс өөрөө дифермацид орно. Шалтгаан нь гэвэл хөрсний үрлэн хэсэг нөгөөтэйгээ харьцангуй шилжилтэнд орж сүвэрхэг орон зай багасна. Хоосон орон зайд ус гадаршлах мөн орж ирэх хөдөлгөөнд байх ба энэ хугацаанаас хамааралтай болно. Илүү дэлгэрэнгүй тайлбарыг Verruijt (1983) – аас уншаарай. Энд бид босоо хэмжээст ямар процесс бий болохыг талаар энгийн тохиолдлыг авч үзнэ (Зураг 10.1).

Хэрэв delta t хугацааны интервалд хөрсний элементийн эзлэхүүний өөрчлөлт  нь deltaV, нэгж талбай дахь босоо урсгалын хэмжээ нь q байна гэвэл элемент дахь усны массын баланс нь дараах хэлбэртэй олдоно.

Эдлэхүүний харьцангуй өөрчлөлт нь дараах байдлаар тодорхойлогдоно.

Дээрх тэгшитгэлээс хязгаар авбал хөрсний нүх сүвд байх усны урсгал тасралтгүйн тэгшитгэлийг гарган авна.

Газрын доорхи усны урсгал нь Дарсийн тэгшитгэлээр орчны даралтын градиантаас хамаарч байх ёстой.

Эргийн шугмын хувьсал дахь тархалтын асуудлууд /Diffusion model for Coastline development/

Бүлэг 9

Эргийн шугмын хувьсал дахь тархалтын асуудлууд

9.1 Математик томъёолол

Эргийн шугмын ерөнхий төрх байдлыг физик талруу гүн орохгүйгээр ажвал энгийн онол оршин байх ба энэ нь эргийн шим тэжээл эсвэл давалгаа таслах байгууламжийн үр дагаварт маш чухал гүн ойлголтыг өгнө. Хандлага нь Пелнард-Конседре – гаас гаралтай.

Хэрэв давалгаа нь эргийн шугамд налуу хандлагатай бол эргийн дагууд давалгаанаас үүдэлтэй урсгал бий болно. Элсэрхэг эрэг дээр, хүчтэй давалгааны идэвхитэй үйлчлэлтэй хамт урсгал нь эргийн уртын дагуул элсний зөөгдөлтийг бий болгоно. Үүний тоон утга нь хялбархан тодорхойлогдох боломжгүй гэвч CERC томъёог ашиглан тооцоолж болно.

Энд s – эргийн дагууд тээвэрлэгдэх элсний эзлэхүүн (м³/с), ф – эвдэгдэх бүсийн гадна тохиолдох давалгааны өнцөг (зураг 9.1), E – болж буй давалгааны фульсацын пропорционалын коэффициент (м³/с)

Тэгшитгэл 9.1 – т 2ф өнцөг тохиолдох ба энэ нь дараах зүйлийн гаргалгаа болж өгнө. Хэрэв эрэгрүү ирж буй давалгааны баруун өнцөг (ф=0) байвал эргийн уртын дагууд элсний зөөгдөл байхгүй. Өөрөөр хэлбэл хэрвээ давалгааны тархал эрэгтэй параллел (ф=pi/2) бол мөн л элсний зөөгдөл гэж байхгүй. Энэ хоёр хязгаарын хооронд энэхүү эргийн шинж чанарыг харуулах хамгийн их болон бага утгууд оршин байна.

Мөс ба хүйтэн бүсийн технологи /Ice formation and Cold region technology/

"Cruachan Power Station" Бэнкруачан боомт, Шотланд

Мөс ба хүйтэн бүсийн технологи

Мөс бол 0 ба түүнээс доош хэмтэй үеийн усны нэг төрлийн фаз юм. Тогтонги цэвэр ус 0 градуст хөлддөг бол урсгал ус түүнээс доош градуст хөлддөг боловч энэ талаар нарийн тогтоосон судалгаа байдаггүй. Физик талаас авч үзвэл мөс үүсэх үзэгдэл нь шингэн фазаас хатуу фазад шилжих үзэгдэл учраас молекулын бүтцийн хэмжээнд яригдах түвэгтэй асуудал юм. Байгаль дээр мөс нь гол мөрөн болон нууранд үүсэх ба үүний сөрөг талыг боомт, ус авах барилга, гүүр гэх мэт усны аливаа барилга байгууламж, мөн усан тээврийн хэрэгслүүд амсаж байдаг. Мөс хөлдөхдөө эзлэхүүнээ 1.2 дахин орчим тэлдэг бол урсгал голын хувьд 2 дахин хүртэл тэлдэг байна. Энэ нь голын эргээр бий болсон суурьшлын бүсэд нилээдгүй гарз учруулдаг талаар олон улсын судалгаа байдаг. Иймд “Олон улсын гидравлик судалгааны нийгэмлэг”-ээс (IAHR) 2 жилд нэг удаа Олон улсын мөсний консерциум (IAHR ICE) ыг зохион байгуулдаг. Энэ консерциумд эрдэмтэн судлаачид мөсний талаар хийсэн өөрсдийн судалгаа, хүйтэн бүсийн дэвшилтэт технологийг дэлхий нийтэд таниулан сурталчилдаг байна. 2008 онд болсон 19 дахь удаагын консерциумд Норвегийн (Эрчим хүчний 99% - ийг уснаас гаргадаг, жилд 192ТВт.цаг эрчим хүч үйлдвэрлэдэг) усан цахилгаан станц ба мөсний нөхцлийн хоорондын хамаарлын талаар 100 жилийн туршилагад тулгуурласан сонирхолтой өгүүлэл хэвлэгдсэн байна. Норвегид УЦС-ын түүх 1800 (1870оноос) оны сүүлчээр эхэлсэн ба 20-р зууныг бүхэлд нь УЦС-ын хөгжлийн алтан үе гэж хэлж болно.

Бүлэг 11 - Конвектив диффузын үзэгдэл гэж ярьдаг юм байна. Гэхдээ конвектив гэдэг нь монгол хэлний нэвчилт гэдэг үгэтэй дүйдэг гэнэ. Тэгэхээр Нэвчилт-Тархалтын үзэгдэл гэж ярьж бас болох л юм.

Конвекци-Тархалт /Convection-Diffusion problem/

11.1 Ууссан бодисын тээвэрлэлт

Бүлэг 4 – т ууссан бодисын тээвэрлэлтийг тархалтыг авч үзэлгүйгээр хэлэлцэж байсаныг санаж байгаа байх. Ууссан бодис (давс эвсэл хатуу хаягдал гэх мэт, мөн температур ижил асуудал болно.) нь дундаж хурдаар тээвэрлэгдэн мөн орон зайд тархаж байсан гэх мэт хэд хэдэн шалтгааны улмаас дээрхи тээвэрлэлтийн тооцоолол нь бодит биш мэт санагдаж болно. Өөрөөр хэлбэл голын хөндлөн огтлолын дагуу хурдны хуваарилалт (энэ нь маш чухал үзүүлэлт) өөр өөр байна мөн турбулент холилдолт, молекулын тархалт гэх мэт зүйлсийг авч үзээгүй гэсэн үг юм. Илүү дэлгэрэнгүй судалгааг Fischer et al (1979) – ээс уншаарай. Ууссан бодисын тархалтыг физик процессын үүднээс төсөөлөн бодож үзвэл энэ нь концентраци ихтэй газраас багатай газарлуу дээрх процессуудын улмаас тээвэрлэгдэх ёстой. Үүнийг зураг 11.1 – т харуулав. Үүнийг бид энд тархалт (diffusion) гэж нэрлэж байгаа юм. Хурдны өөрчлөлтөөр тархаж буй үед, дисперсийн илэрхийлэл ихэвчлэн хэрэглэгдэнэ. Дундаж хурдаар тээвэрлэгдэж процессыг конвекци гэх ба нийлүүлбэл конвекци-тархалтын үзэгдэл нэгэн зэрэг явагддаг гэж ойлгож болно.

Тархалтын асуудал дахь тооцооны нарийвчлал /Numerical accuracy for Diffusion problem/

Бүлэг 8

Тархалтын асуудал дахь тооцооны нарийвчлал

8.1 Фурьегийн цуваа

Тархалтын асуудлууд дахь тооцооны нарийвчлалыг судлахад, өмнөх бүлэгт үзсэн энгийн синусын долгионы тэгшитгэлтэй адил байдлаар шинжлэх нь тийм ч хангалттай биш. Тооцоонд анхны нөхцлийн үүрэг гүйцэтгэгч зохиомол функ авах ёстой ба энэ нь Фурьегийн цуваа гэж нэрлэгдэх синусын цуваанаас тодорхойлогдоно. Зураг 8.1 – т үзүүлсэнчлэн 2L урттай блок функыг жишээ болгон авъя. Хэрэв 2А урттай том интервалыг энэ функц дээр авч үзвэл Фурьегийн цуваанаас дараах байдлаар тодорхойлогдоно.

Энд Lj=2A/j бол j бүрэлдэхүүн дахь давалгааны урт болох ба хэлбэлзэл нь дараах тэгшитгэлүүдээс тодорхойлогдоно.

Блок функын тэгш хэмт хэлбэрээс хамаарч синусын илэрхийлэл нь 0 болно. Фурьегийн бүрдүүлэгчийн “хүчдэл” нь хэлбэлзэл a_j – ээр илэрхийлэгдэх ба долгионы уртын функц шиг зураг 8.2 – т дүрслэгдсэн байна. Үүнийг заримдаа хэлбэлзэлийн спектр гэж нэрлэдэг.

Бүлэг 7

Тархалт буюу диффузи /diffusion/

7.1 Хэвтээ үе дахь газрын доорхи усны урсгал

Хөрсий сүвэрхэг хэвтээ үе дахь газрын доорхи усны урсгалыг авч үзье (зураг 7.1). Хөрсний босоо багана дахь массын балансын тэгшитгэл нь голын массын балансын тэгшитгэлтэй адил байна.

Энд a=уст үеийн зузаан, u=үеийн зузаанд дундажилсан урсгалын хурд, w=нэгж талбайд орох хур тунадасны эзлэхүүн, n=хөрсний сүвэргэшил

Борооны ус нь газрын доорхи усны түвшинг нэмэгдүүлнэ. Энд хөрсний дээр байх усаар ханаагүй хөрсний үеийг авч үзээгүй. Хэрэв авч үзвэл тухайн үе усаар ханасаны дараа газрын доорхи усны түвшин нэмэгдэх болно. Газрын доорхи усны урсгалын динамик тэгшитгэл болох Дюпюьт-ийн тэгшитгэлийг авч үзье.

Үүнд: h=хэвтээ хавтгайтай харьцуулсан газрын доорхи усны түвшин, k=хөрсний нэвчүүлэх чанарыг илэрхийсэн тогтмол (энэ нь хөрсний шинж чанарыг харуулах ба нэгж нь м/с байна.).

Бүлэг 6

Кинематик давалгаа /Kinematic waves/

6.1 Онол

Гол дахь урт давалгаа /математикт долгион гэнэ/ - ны онол нь бүлэг 15 – д илүү дэлгэрэнгүй хэлэлцэгдэх болно. Энд онцгой тохиолдол болох хүндийн хүчний болон ёроолын үрэлтийн хүчний тэнцэржилтийг харуулах моментийн тэгшитгэлтэй уялдах хэлбэрийг авч үзье.

Энд cf нь ёроолын үрэлтийн коэффициент, As нь хөндлөн огтлолын талбай, R нь гидравликийн радиус, i нь ероолын хэвгий болно. Үнэндээ дээрх тэгшитгэл нь Маннингийн тэгшитгэл юм.

Голын сонгож авсан хэсэгт массын балансын тэгшитгэл 4.2 – ийг зарцуулга болон гүний хамаарлаар бичвэл

Бүлэг 5

http://en.wikipedia.org/wiki/Finite_difference_method

Төгсгөлөг ялгаварын ил арга /Explicit finite Difference methods/

5.1 Хоёр түвшний арга /Two-Level method/

Хэрэв 4.2 хэсэгт байгаатай ижил торны цэгүүд хэрэглэхэд ямар нэгэн хязгаарлалт байвал ерөнхий ил арга дараах байдлаар бичигдэнэ.

Энд alpha нь тогтворшилт болон нарийвчлалыг залах чөлөөт параметр юм. Энэ бүлэгт байх жишээнд энэ нь задралын илэрхийлэх байхгүй энгийн долгионы тэгшитгэлийг ойролцоолоход ерөнхий арга үнэхээр мөн гэдгийг батлан харуулах болно. Хэрэв alpha=1 бол Лаксийн аргыг хэрэглэх боломж гарна. Тиймээс ерөнхий тохиолдолд үүнийг засварласан Лаксын арга (Modified Lax method) гэнэ. Alpha=0 байх онцгой тохиолдлыг 4.2 хэсэгт хэрэглэсэн болно.

Хязгаарууд нь 4.2 – т хэрэглэсэнтэй адил зарчмаар шийдэгдэнэ. t=0 үе дахь анхны нөхцөл өгөгдсөн ба энэ нь тооцон бодоход хүрэлцээтэй нөхцөл байна. Дээд хашицын хязгаарт x=0 (хэрэв u>0) хязгаарын нөхцөл нь тооцож авахад боломжтой байна. Доод хашицын хил дээр ямарч хязгаарын нөхцөл байхааргүй гэх мэт нөхцөл боломжтой бол бид “дээд хэсгийн” ялгаварын тэгшитгэлийг (4.10 тэгшитгэл) хэрэглэж болно.

Ууссан бодисын тээвэрлэлт /Transport of Dissolved substance in River/

Бүлэг 4

Ууссан бодисын тээвэрлэлт

4.1 Математик илэрхийлэл

Тодорхой хэмжээтэй бодис голруу цутгаж байгаа гэж үзье тэгвэл голын уртын дагууд хэрхэн тээвэрлэгдэх бол? Цаг хугацааны турш тархалтыг /diffusion/ үл тооцож болно. Тэгэхээр бодит биш болох боловч дараах бүлгүүдэд үүний тухай авч үзэх болно. Үр дүн нь бодис цутгагдаж байгаа зарцуулгын хамт голын уртын дагууд тээвэрлэгдэх болно (зураг 4.1). Хэрэв зарцуулга dt хугацаа явбал бөөн зарцуулгын урт нь dt*u болно. Энд u нь урсгалын дундаж хурд болно. t хугацааны дараа бүхэл зарцуулга ut зайнд тээвэрлэгдсэн байх болно. Гол хугацаанд бодис нь Бүлэг 2 – т үзсэн шиг тайвшралтын хугацаагаар задарч болох юм. Үнэндээ урсгалын хурдаар тээвэрлэгдэж байгаа бүхэл зарцуулгын хувьд өмнөх бүлэгтэй ижил томъёоллыг хэрэглэж болох юм. Гэхдээ энэ хандлага нь илүү хүндэвтэр тохиолдлыг хялбархан дүгнэж чадахгүй. Тиймээс delta x уртын дагууд голын хөндлөн огтлол А – гаар хүрээлэгдсэн элемантар хяналтын эзлэхүүний хувьд массын балансыг авч үзэх нь илүү дээр болж байна.

Бүлэг 2 - ийн тайлбар

Тэгэхээр гол тэгшитгэл бол 2.5 бөгөөд энэ нь нэгдүгээр эрэмбийн бүрэн дифференциал тэгшитгэл юм. Энэ тэгшитгэлийг төгсгөлөг ялгаварын (finite difference method) аргаар бодъё.

Дээрх 2.9 тэгшитгэл нь програмчлалд бичигдсэн болно.

 гэдэг бол rh юм.
ce – г бид тэгшитгэл 2.4 – ээс тодорхойлох боломжтой. Мөн Т – г тэгшитгэл 2.5 – ийг ашиглан тодорхойлно. Бохирдлын концентрацын t = 0 нөхцөл дахь анхны утга  өгөгдвөл дараачын  хугацаанд концентраци  ямар байхыг тодорхойлох боломжтой болж байна.
Програмын бичлэг дээр асуух зүйл байвал тайлбарлах болно.

Бүлэг 3

Хайрцаган загварчлал дахь тооцоолон бодох аргууд /Numerical Solution for Box Model/

Яагаад хайрцаган загвар гэж нэрлэсэнийг нь мэдэхгүй юм. Мэдвэл тайлбар бичих болно. Эсвэл орчуулалгүй Бокс загвар /цаашид ХЗ гэе/ гэж ярьж болох л юм.

Нуурын усны чанар (Water quality in Lake)

Бүлэг 2

Нуурын усны чанарын загварчлал

Жижиг нууранд бохир ус цутгаж байна гэж үзье. Нуурлуу цутгаж байгаа голын усанд бохир бодис агуулагдах бөгөөд тэр нь нуурт орохоос гадна ямар нэг хэмжээгээр нуураас гадагш гарна.

Бохирдлын түвшин нь BOD/л гэсэн нэгжээр илэрхийлэгдэх(milligram biochemical oxygen demand per liter) ба концентраци гэж нэрлэе. Нуурт цутгах болон гадагшлах концентрацад масс хадгалагдах тэгшитгэл (ерөнхийд нь conservation equation байх ба масс, температур хадгалагдах тэгшитгэл гэж байгаа) бичиж болно. Нуурын усанд нар, салхины нөлөөллөөр бохирын концентраци маш сайн холигдсон гэж үзье. Иймд нууран дахь бохир бодисын концентрацыг c гэж тэмдэглье.

Масс хадгалагдах тэгшитгэлийг бичих эхний алхам нь хяналтын эзлэхүүнийг (control volume-гидравликт энэ тухай үздэг) сонгох явдал юм. Мэдээж энэ жишээнд хяналтын эзлэхүүн нь нуур байж таарна. Масс хадгалагдах тэгшитгэлийн ерөнхий хэлбэрийг энгийнээр бичвэл:

Оролт – гаралт = хуримтлал        (2.1)

Гидравликийн тооцон бодох арга Фортран хэлний хамт (computational method in hydraulics)

Гидравликийн тооцон бодох арга Фортран хэлний хамт (computational method in hydraulics with Fortran code)

Аливаа юмс үзэгдэл нэг эсвэл нэлээд хэдэн хүчин зүйлээс хамаарч өөрчлөгдөж байдаг. өөрчлөгдөхгүй юмс үзэгдэл ч гэж байна. Цаг хугацаа гэдэг юунаас ч хамааралгүй өөрчлөгдөж байдаг бол байгаль дээрх ихэнх үзэгдэл энэхүү цаг хугацаанаас ихэвчлэн хамааралтай байдаг. Физикийн хувьд хурд гэдэг бол явсан зай болон хугацаанаас хамааралтай байх жишээтэй.

Гидравликт тогтвожсон ба тогтворжоогүй гэсэн урсгал байдгыг бид мэднэ. Тогтворжсон урсгал бол хугацаанаас ямар ч хамааралгүй байх учир ихэнх тохиолдолд шууд бодогдох боломжтой өөрөөр хэлбэл тооцон бодох аргачлал нээх хэрэггүй гэсэн үг. Хэрэв 1 хэмжээст -биш 2 ба 3н хэмжээст орчинд тооцоо хийх бол тооцон бодох аргачлал хэрэглэхээс өөр аргагүй. Тогтворжоогүй хөдөлгөөнтэй урсгал нь хугацааны эгшин бүрд өөрчлөгдөж байх учир ихвэлчэн дифференциал хэлбэрээр томъёологдоно. Дифференциал дотроо бүрэн байхуу тухайн байхуу гэдгээс хамаараад асуудал хүндэрч эхэлнэ. Бүрэн (ordinary differential eq) дифференциал хэлбэртэй бол бодоход тухайн дифференциал (partial differential eq) тэгшитгэлтэй харьцуулахад илүү хялбар.

Японд ирээд дифференциал тэгшитгэл, комплекс тоо, програмчлалын хэл гэх мэттэй үйлээ үзэх нь тодорхой болсон учир мэдэж сурсанаа дор бүр бичиж байх нь тогтоох хамгийн шилдэг арга болоод байна.

Phosphorus removal cycle in wastewater treatment process – a Mongolian perspective

Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулж буй бохир ус цэвэрлэх байгууламжуудын хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, шинээр цэвэрлэх байгууламж барих ажил чухал шаардлагатай байгаа бол хамгийн чухал зүйл нь цэвэрлэгээний технологийн шинэчлэл юм. Та бүхэнд Швед улсын Амьдралын шинжлэх ухааны их сургуулийн "Swedish university of life science" мастер оюутны эрдэм шинжилгээний өгүүллийг хүргэж байна.

Special thanks to Matthew Riddle

in recognition of the support

from my friend Robin Hagblom

Phosphorus removal cycle in wastewater treatment process – a Mongolian perspective

GUYEN Battuvshin, Warsaw University of Life Sciences, Student of the Environmental Engineering –Environmental Protection – Master’s Programme

Introduction

Phosphorus is an essential element in the world. The symbol for phosphorus is P. It is a nonmetallic chemical element and atomic number 15. The name of phosphorus name given from Greek mythology Φωσφόρος which it means light bearer also in Latin ”lucifer”. Phosphorus removal in wastewater treatment is crucial because  high nutrients concentration leads to eutrophication and reserves of phosphorus are decreasing. Modern developed countries have developed phosphorus removal strategy used in wastewater treatment plants. Mongolia also understand concept of removing phosphorus from wastewater is important to prevent future environmental changes and try to follow developed countries. The only Mongolian wastewater treatment plant was built in 1964. Until today, Mongolian wastewater treatment plant operates only in basic level removing from organic pollutants. The treatments need to be improved because of downstream pollution. This paper aims explore which method of phosphorus removal is more suitable for Mongolian environmental conditions.

Усны барилга байгууламж, түүний зорилго

Гидротехник, түүний зорилго

Гидротехник гэдэг нь усны нөөцийг ашиглах болон усны хортой үйлчлэлтэй тэмцэх арга хэмжээг хэрэгжүүлэх тусгай барилга байгууламжийг судлах шинжлэх ухаан, техникийн салбар юм. Усны нөөцийг ашиглах буюу усны хортой үйлчлэлтэй тэмцэхэд зориулагдсан төрөл бүрийн барилгуудыг гидротехникийн барилга гэнэ.

Гидротехникийн шинжлэх ухааны зорилго бол гидротехникийн барилгын судалгаа болон хайгуул, өсөл зохиолт, байгуулалт ба ашиглалттай холбогдсон асуудлыг техник эдийн засгийн үндэслэлтэйгээр сонгон авах явдал мөн. Иймд гидротехникийн шинжлэх ухаан нь техник, шинжлэх ухааны бусад салбаруудтай салшгүй холбоотой байдаг. Үүнд, гидрологи (ус зүй), гидравлик, геодези, геологи ба гидрогеологи, материалын эсэргүүцэл, барилгын үйлдвэрлэлийн технологи ба зохион байгуулалт гэх мэт. Гидротехникийн барилгууд нь үргэлж устай холбоотой байдгаараа үйлдвэрийн ба иргэний барилгуудаас ялгаатай. Ус нь гидротехникийн барилгад механикийн, физик-химийн, биологийн үйлчилгээг үзүүлнэ.

Барилгад үйлчлэх усны механик үйлчилгээ нь статистикийн ба гидродинамикийн гэж хуваагдана.

Статистикийн үйлчилгээнд – усны гидростатикийн даралт, мөсөн бүрхүүлийн даралт, эргийн тулгуурын цаана буй хөрсний даралт, гидротехникийн барилгын өмнө хурж цугларсан хагшаасны даралт зэргүүд багтана.

Усны гидродинамикийн даралт нь усны долгионы цохилт, их хурдтай урсаж яваа мөс ба хөвөгч биесүүдийн цохилт, салхины даралт, шүүрэлтийн усны урсацын даралтын байдлаар илэрнэ.

Зураг №1. Боомтод үйлчлэх хүчнүүдийн схем, даралтын эпюр

Гидравликийн 7-р олимпиадын удирдамж

Батлав: ГУББ-н профессорын багийн тэргүүлэх профессор:.......... / М.Дугармаа/Ph.D /

Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургуулийн оюутан залуусын дунд

“Гидравлик” хичээлийг судалж байгаа оюутнуудын дунд зохиогдох гидравликийн

7-р олимпиадын удирдамж

Нэг. Зорилго:

1.1.Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургуулийн бүрэлдэхүүн  сургуулиудын дунд  Гидравлик ;  Хий ба шингэний механик зэрэг хичээлийг 2013-2014 оны хичээлийн жилийн хаврын улиралд судалж буй  нийт оюутан залуусын дунд тэднийг нэгтгэн уулзуулах, суралцах явцдаа олж авсан мэдлэг, чадварыг нь дүгнэх,  ирээдүйн инженер болох оюутан залуусыг урьдчилан сорих, алдаршуулахад гол зорилго оршино.

Усны барилга байгууламжид голын гулдрилын өөрчлөлт, хагшаасны нөлөөлөх байдал

Усны барилга байгууламжид голын гулдрилын өөрчлөлт, хагшаасны нөлөөлөх байдал

Базарсадын Сэнжим

ШУА, Геоэкологийн хүрээлэн

E-mail: senjimb@yahoo.com

Хураангуй - Өнгөрсөн хугацаанд услалтын системийн зориулалтаар барьсан олон арван гидротехникийн барилга байгууламжууд янз бүрийн шалтгаанаар бүрэн хүчин чадлаар ажиллах боломжгүй болох, эвдэрч, гэмтэн зарим нь ашиглалтаас гарч байна. Ялангуяа услалтын системийн ус татах барилга байгууламж, боомт, усан сан зэрэг болно.

Голын гулдрилын өөрчлөлт, хатуу урсац буюу хагшаасны зөөгдөл, хуримтлал зэргээс ус татах толгойн барилгын хэвийн ажиллагаа алдагдаж, усалгаа тасалдахад хүрсэн олон тохиолдлууд бий.  Иймд Говь-Алтай аймгийн Халиун сумын Ёлтон, Хэнтий аймгийн Хэрлэнбаян-Улаан, Сэлэнгэ аймгийн Цагаантолгой, Хаяа гийн услалтын системийн боомт бүхий усан сангуудыг зэрэг хэдэн услалтын системүүдийн барилга байгууламжын ажиллагаа доголдоход хүргэсэн үндсэн хүчин зүйлсийг илрүүлж, цаашид гидротехникийн барилга байгууламжийн зураг төсөл боловсруулахад анхаарах асуудлуудаас гадна хэвийн ажиллаж буй зарим услалтын системийн талаар товч дурдав.

Түлхүүр үг

Услалтын систем, урсац, хөндлүүр,        

ТАРИАЛАНГИЙН УСАЛГААНЫ УСНЫ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ҮР АШГИЙГ ТООЦОХ АСУУДАЛД

ТАРИАЛАНГИЙН УСАЛГААНЫ УСНЫ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ҮР АШГИЙГ ТООЦОХ  АСУУДАЛД

ШУТИС-ийн Барилгын инженер, архитектурын

сургуулийн тэргүүлэх профессор, доктор М.Дугармаа

“Ургацад хэдий хэмжээний ус зарцуулснаар бус, харин хэдий хэмжээний ухаан зарцуулснаар үр дүн тодорхойлогддог – уснаас илүү ухаан чухал”  АЛФРЕД ДИКИН. 1890

      Усны  хэрэглээний үр ашиг гэдэг нэр томъёо нь эдийн засгийн бүтээмжийн ойлголтоос үүдэлтэй. Бүтээмж гэдэг нь ямар нэг нэгж бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бий болгоход зарцуулагдах материаллаг болон материаллаг бус орцын  хэмжигдэхүүн юм. Иймээс тариалангийн усалгааны усны бүтээмж нь  нэгж хэмжээний ургацыг  үйлдвэрлэхэд зарцуулагдсан усны хэмжээгээр илэрхийлэгдэнэ.  Нэгж бүтээгдэхүүнд шингэсэн усны хэмжээ ба  үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний  урвуу харьцааны үзүүлэлт хэдий  чинээ  их  байна тэр чинээгээр үр ашиг өндөр байна.

Авто замын доогуурх ус гаргуурын тооцоо

Авто замын доогуурх ус гаргуурын тооцоо

Дугуй огтлолтой ус гаргуур, оролтын хэсэг урвуу ханатай.

Тэгш өнцөгт огтлолтой ус гаргуур

Энэ тооцоонд хамгийн их үерийн урсацын хэмжээг туршилтын болон загварчлалын аргаар тодорхойлж гидрологийн болон гидравлик тооцооны зарим програмуудыг ашигласан болно.

ЭКО УСНЫ БАРИЛГА БА СЭЛБЭ ГОЛ

Оюутнуудын хийсэн судалгааны ажилтай танилцана уу.

ЭКО УСНЫ БАРИЛГА БА СЭЛБЭ ГОЛ

¹Б.Санчир, Б.Одгэрэл, Ц.Мөнхжаргал

²Б.Аюурзана

1 - Усны нөөц, экологийн II курсын оюутнууд, sanchirbayambatseren@yahoo.com, Odgerel_95@yahoo.com,

Хураангуй

Хот дотор урсаж байгаа гол нь тухайн хотын хөгжил, өнгө үзэмж, хүмүүсийн амралт чөлөөт цагаа зөв боловсон өнгөрүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлж өгдөг. Манай Улаанбаатар хотод Улиастай, Сэлбэ, Дунд зэрэг голууд байдгаас экологийн хүндэвтэр байдалд байгаа нь Сэлбэ гол юм. Бид энэхүү судалгааны ажилд Сэлбэ голын нэг хэсгийг (100 айлын гүүрнээс Сансарын гүүр хүртэл) сонгон авч тэр хэсэгт тулгамдаж буй асуудал болох загасны нүүдлийг шийдвэрлэх төлөвлөлтийн ажлыг загварчлалын аргаар судалж гүйцэтгэлээ. Судалгаагаар одоо багаа ус халиагууруудад загас өнгөрүүлэх налуу байгууламж төлөвлөх, голын үлдсэн хэсгүүдэд байгалийн мэт голдиролтой сувгууд, ус халиагуурыг төлөвлөж өгөхөөр болов. Энэ судалгааны ажилд голын амьдрах орчныг сайжруулах усны барилга байгууламжийг төлөвлөх ажлыг Сэлбэ голын жишээн дээр хийж гүйцэтгэсэн болно.

Түлхүүр үг: Ус халиагуур, загас өнгөрүүлэх налуу байгууламж, загасан өнгөрүүлэх суваг, экосистем